Verdieping: Henning Mankell

• 15 januari 2025
• Overig
• Joop Hazenbroek

Verdieping: Henning Mankell

Op 25 december 2024 was het precies twintig jaar geleden dat een tsunami verwoestend over Zuidoost-Azië trok, met een onvoorstelbaar leed tot gevolg. Meer dan 230.000 slachtoffers en vele diep ontroerende verhalen van levens die nooit meer hetzelfde zouden zijn. Dit is slechts één verhaal maar wel met verregaande gevolgen

“De schaduw verdiepte zich. Langzaam zou Kurt Wallander verdwijnen in de duisternis die hem een paar jaar later definitief naar het lege universum zou sturen dat Alzheimer heet. Meer is er niet. Het verhaal over Kurt Wallander houdt onherroepelijk op. De jaren die hij nog te leven heeft, misschien tien, misschien meer, zijn z’n eigen tijd, die van hem en Linda, die van hem en Klara, van niemand anders”. 

Vernieuwend

Op deze manier neemt thrillerauteur Henning Mankell in 2009 definitief afscheid van ‘zijn’ hoofdpersonage Kurt Wallander. Het laatste boek met Kurt is geschreven. Velen vinden De gekwelde man niet het beste uit de serie, maar het afscheid deed bij menigeen evengoed veel pijn. Mankell had met Wallander een personage geschapen die tekenend was voor de manier waarop de Scandithrillers in de laatste tien jaren van de vorige eeuw en de eerste jaren van de huidige eeuw vorm zouden krijgen. Je zou kunnen stellen dat hij daarmee een van de trendsetters was voor de doorontwikkeling van de Scandi.

Mankell had de serie nog veel langer kunnen voort laten slepen. Maar de auteur vond zelf dat het genoeg was geweest. In de jaren dat Kurt Wallander tot wasdom zou komen, gebeurden er zaken die de beslissing van Mankell om te stoppen met deze serie voor hem makkelijker maakte. 

Dit alles in tegenstelling tot zijn schare fans. Zij konden het maar slecht verkroppen dat er geen nieuwe verwikkelingen in de Zweedse stad Ystad meer zouden verschijnen. Maar ook de manier waarop Wallander het toneel verliet schoot bij velen in het verkeerde keelgat.

Kurt Wallander

Henning Mankell schreef tien boeken met Kurt Wallander als hoofdpersonage en hij liet het personage op een bijzondere manier evolueren. Hij was een nog enigszins bevlogen rechercheur, die zelfs zijn huwelijk en de verstandhouding met zijn dochter achter zich liet en zich alleen op zijn werk stortte. Hij werkte lange dagen, stelde zich zelden bloot aan culinaire hoogstandjes en dronk te veel. Hij had een haat/liefde verhouding met zijn vader, die hem verweet politieagent te zijn geworden.

In de serie zien we Kurt langzaamaan verbitteren. Hij gaat anders tegen het werk aankijken op het politiebureau, wordt door zijn dochter Linda meedogenloos op zijn tekortkomingen gewezen en het slechte eten en de drank gaan ook lichamelijk zijn tol eisen.

Juist de hernieuwde ‘kennismaking’ met zijn dochter Linda maakt deze serie zo bijzonder. Kurt wordt genadeloos geconfronteerd met de zelfmoordpoging van Linda op 15-jarige leeftijd en het feit dat hij toen niet thuis gaf om haar te helpen. Maar de diepe liefde tussen beide sluipt ondanks alles door de verhalen heen. Juist deze relatie is zo beeldend in de boeken beschreven. Het is een onderdeel waar Mankell een meester in was.

Als lezer (met twee dochters, zoals ondergetekende recensent) word je meegesleept in de onbeantwoorde gevoelens van beide karakters, die niet met elkaar maar ook niet zonder elkaar kunnen functioneren. Zowel Kurt als Linda weten elkaar te raken, verbaal als non-verbaal, maar de liefde voor elkaar spat uit de teksten van Mankell.

Naar het witte doek

De verhalen van Wallander zijn ook verfilmd. Vanaf 1994 tot 2007 zijn de eerste negen delen van de boeken verfilmd met Rolf Lassgard in de rol van Kurt Wallander. Deze films werden over het algemeen heel goed ontvangen en werden diverse malen in Zweden onderscheiden.

In 2005 en 2006 werden 13 verhalen met Wallander als hoofdpersonage als tv-serie gemaakt. Hierbij speelde Krister Henriksson de rol van Kurt Wallander en Johanna Sällstrom die de rol van Linda Wallander speelde. Het eerste deel, Voor de vorst, kwam ook uit in de bioscoop.

Dit boek is eigenlijk een dissonant in de verhalen van Wallander, want in dit boek is niet Kurt die het hoofdpersonage is maar Linda, die dit verhaal draagt met dien verstande dat beide hierin nader tot elkaar komen. Het was de bedoeling van Mankell om drie boeken te schrijven met Linda als hoofdpersonage, maar het is nooit verder gekomen dan dit ene verhaal.

Johanna Sällstrom

Johanna Sällstrom die de rol van Linda voor haar rekening nam, is op 30 december 1974 geboren in Stockholm en thuis is het acteren de normaalste zaak van het leven. Haar stiefvader is acteur en eigenlijk kon het niet anders dat Johanna ook die kant op zou gaan. En al snel wordt zij een soort van kind ster, populair en graag gezien. Maar Johanna kan heel slecht omgaan met de roem en de verplichting en die dit met zich meebrengt. Ze is verlegen, op zichzelf en diep in haar hart wil ze deze roem eigenlijk helemaal niet.

In 1996 speelde Sällstrom twee seizoenen in de soapserie ‘Tre Kronor’ en daarin wordt haar bekendheid nog groter. Ze speelt in 1997 speelde zij in de film Beneath the surface van Daniel Fridell en voor deze rol wint ze de Guldbagge Award voor beste actrice.

Dan wordt de bekendheid haar te veel. Ze verlaat Zweden en gaat anoniem in Kopenhagen wonen waar ze als serveerster in een restaurant gaat werken, weg van de druk en van alle aandacht. Daar wordt ze gelukkig, maar toch is de aantrekkingskracht van het acteren te groot en verhuisd ze terug naar Zweden. 

Daar ontmoette zij Albin Sällstrom, met wie ze in 2000 in het huwelijk treedt. Op 1 december 2001 bevalt Johanna van hun dochter Talulah, maar het huwelijk is geen lang leven beschoren want nog geen drie maanden na deze geboorte wordt de scheiding uitgesproken. 

Toch heeft deze periode haar enigszins in positieve zin mening gegeven. Zij heeft een vrij grote vriendengroep die regelmatig met elkaar optrekken en met de kerst van 2003 toen de vrienden bij elkaar waren in het koude en met sneeuw bedekte Zweedse landschap besloten een aantal van deze groep om volgende kerst op vakantie naar Thailand te gaan, om de kerst eens met warme temperaturen mee te maken.

Johanna en Talulah reizen met de groep vlak voor de kerst af naar Thailand en op 25 december 2004 zal het leven voor haar en velen anderen pijnlijk voor altijd veranderen. De vriendengroep is bij elkaar als de tsunami met verwoestende kracht het strand bereikt. Johanna weet haar dochter te grijpen en veiligheid te zoeken in een boom waar ze krampachtig Talulah tegen zich aandrukt en zo weet te overleven. 

Maar voor haar ogen ziet ze vele vrienden die met haar mee waren op vakantie verdrinken, een trauma wat haar leven zou vormen. Terug in Zweden raakt Johanna in een ernstige depressie. Dat blijkt de eerste van een aantal. 

Ondanks dit krijgt zij in 2005 een aanbieding om als Linda Wallander te spelen in een Zweedse TV serie die in de volgende twee jaren dertien afleveringen zou bestrijken en waarbij drie delen ook in de bioscoop te zien zouden zijn.

Met beide handen grijpt zij deze kans aan. Vanaf de eerste scene in Voor de vorst is duidelijk waarom later werd gezegd dat deze rol op Johanna haar lijf was geschreven. Alsof Mankell haar in gedachte had toen hij het personage vormgaf. Johanna was een acteertalent die een expressie over zich had die precies paste bij de getormenteerde rol die zij diende te spelen. Haar oogopslag was zo spekend voor het gevoel wat ze over dient te brengen. Want het is geen makkelijke rol, zeker niet voor een jonge vrouw die met een gigantisch trauma rondloopt. De nachtmerries die zij had van de tsunami zijn zorgwekkend, maar eenmaal op de set bij Wallander lijkt zij pas op te leven.

In de dertien delen waarin Johanna speelt maakte ze zeker ook op Mankell diepe indruk en hierna besluit hij om aan twee andere delen te gaan werken met Linda als hoofdpersonage. 

In een interview, gegeven na de serie Wallander, eind 2006 laat ze een tipje van haar mentale gezondheid zien. In dit gesprek geeft ze aan dat ze nooit had gedacht om na haar dertigste nog te leven (ze was toen 32 jaar).

Na afloop van de tv-serie speelde ze nog in een toneelstuk, maar langzaam en zeker gaat het achteruit met Johanna en begin 2007 werd ze in een psychiatrisch ziekenhuis behandeld voor een vernieuwde depressie. Haar dochter is dan tijdelijk bij haar ouders en als ze in februari de kliniek verlaat en in haar huis in Malmö aankomt, wordt het haar te veel en maakt ze een einde aan haar leven door een overdosis slaaptabletten in te nemen. Johanna kon het leven niet meer aan.

Op 13 februari wordt haar lichaam in haar woning gevonden. De vriendengroep die over is na de tsunami in Thailand, is het minste verrast door deze beslissing. Maar voor haar collega’s op de set van Wallander blijkt de schok groot. Ook voor Henning Mankell komt de zelfdoding als een mokerslag aan en hij besluit ook direct te stoppen met het schrijven van de twee romans met Linda Wallander in de hoofdrol, want “niemand kan deze rol zo perfect spelen”.

Henning Mankell is echt diepbedroefd door het overlijden van Johanna en zijn groter wordende weerstand tegen het schrijven van boeken met Kurt Wallander krijgt hiermee de laatste duw. 

De tv-serie krijgt een tweede en een derde serie, waarbij Linda niet meer wordt opgevoerd en ook de populariteit van de serie wordt allengs minder.

Nog eenmaal 

Toch klimt Mankell nog eenmaal in de pen om definitief af te rekenen met Wallander. Dat doet hij in het boek De gekwelde man, waarin steeds duidelijker wordt dat het einde van de carrière van Kurt dichtbij is. Steeds meer krijgt hij last van de ziekte van Alzheimer. Het is duidelijk dat Mankell schoon schip wil maken want ook Linda krijgt in De gekwelde man een rol. Ze is inmiddels moeder en Kurt lijkt met zijn kleindochter de tijd in te willen halen die hij met Linda heeft weggegooid. 

Persoonlijk vind ik dit boek het beste uit de serie, omdat hier Kurt kwetsbaar en fragiel wordt neergezet en afhankelijk lijkt te worden van mensen die hij in het verleden verwaarloosd heeft. De intense genegenheid van Linda en Kurt komt zeker in het laatste deel tot volle ontplooiing.

Het einde

Henning Mankell zet in 2009 definitief een punt achter een van de beste serie verhalen uit de Zweedse thrillerhistorie, met een boek wat de gave van de schrijver naar boven haalde.

De gekwelde man wordt ook verfilmd en de ondankbaarste rol in deze film wordt vertolkt door Charlotta Jonsson. Want hoe goed ze ook haar best zou doen, bijna iedere die hard Wallander lezer/kijker kan alleen maar het beeld van Johanna Sällstrom naar boven halen.

Haar zelfmoord heeft ook voor haar familie grote gevolgen. In 2014 kan haar dochter Talulah het leven niet meer aan en pleegt ook zij zelfmoord. Ook zij heeft de gevolgen van de allesverwoestende tsunami in 2004 nooit kunnen verwerken.

Henning Mankell: de afdronk

Henning Mankell schrijft nog een aantal verhalen, zet zich in voor de ongelijkheid in Afrika, maar in 2015 overlijdt deze geweldige auteur aan de gevolgen van kanker.

Het mag gezegd worden: Mankell heeft een ongekende stempel gedrukt op de vorming van wat nu bekend is als het populaire genre Scandithriller. Velen zijn schatplichtig aan hem, zoals hij zelf altijd heeft toegegeven schatplichtig te zijn aan Sjöwall en Wahlöö. Zij gaven het stokje door aan de volgende generatie en precies dat heeft Henning Mankell ook gedaan.