De Scandithriller: een achtergrond

• 03 januari 2024
• Overig
• Marinus van de Velde

De Scandithriller: een achtergrond

Voor de Maand van de Scandinavische thriller schreef hoofdredacteur Marinus van de Velde in 2021 dit achtergrondartikel voor het 'Scandithrillermagazine' van A.W. Bruna. Dit magazine werd (in een oplage van 20.000) verspreid bij de aankoop van een Scandinavische thriller.

Lees hier de digitale versie!

DE SCANDITHRILLER

Het spannende boek is onverminderd populair. Logisch, er is veel hoogstaande kwaliteit tussen het almaar uitdijende aanbod te vinden. Wie een blik werpt in de lokale boekhandel, ziet dat het aanbod aan vaderlandse thrillers nog steeds groot is. Maar een tweede blik laat zien dat onze noorderburen aan een stevige opmars bezig zijn. De Scandinavische thriller is zeer geliefd. Wat bepaalt het succes van dit genre, maar ook: wat zijn aanraders?

Scandinavië? Eerst is het interessant om te kijken wat de ‘Scandinavische thriller’ precies omvat. De term Scandinavisch Schiereiland omvat de landen Zweden, Noorwegen en delen van Finland. Politiek gezien valt Denemarken er ook onder, en historisch of cultureel kun je IJsland er zelfs onder scharen. Dit wordt het Norden genoemd, en zo snappen we ook direct de term Nordic noir, zoals de Scandithriller ook wel wordt genoemd. 

De grondleggers

n de jaren zestig, toen het genre van het spannende boek in Nederland nog in de kinderschoenen stond, werd Zweden, en al snel de rest van Scandinavië, ‘opgeschrikt’ door een schrijverspaar met de naam Maj Sjöwall en Per Wahlöö. De toenmalige journalisten ontmoetten elkaar in het Stockholm van begin jaren zestig. Die toevallige ontmoeting heeft tot op de dag van vandaag enorme gevolgen voor de thrillerwereld. In de tijdspanne van 1965 tot 1975 publiceerden ze tien boeken, een reeks maatschappijkritische politieromans. Hun doel: aantonen dat het uiterlijke vertoon van een succesvolle Zweedse welvaartsstaat slechts een dun laagje vernis was waaronder criminaliteit en fraude hoogtij vierden.

De boeken sloegen in als een bom. Maar vooral zetten Sjöwall en Wahlöö een standaard voor misdaadfictie die de jaren erna menigmaal is gekopieerd, in meer of minder succesvolle mate. Een aantal zaken van Sjöwall en Wahlöö vormt een soort kapstok voor auteurs die op hun schouders probeerden te staan. Kijk alleen maar naar de hoofdpersoon, Martin Beck. Hij is een inspecteur bij de Zweedse politiebrigade die zich bezighoudt met moord. Beck is een soort antiheld: hij leest graag boeken over zeeslagen, slaapt slecht en heeft vaak last van zijn maag. Hij heeft geen grote mond en ondergaat de – vaak slechte – beslissingen van zijn leidinggevende stoïcijns. Toch is het een man met een scherpe geest. En ziehier, de speurder en tegelijkertijd antiheld is geboren, tegen een achtergrond van slechte besluiten in de hogere Zweedse overheidsregionen.

Mensen die regelmatig een Scandithriller oppakken zullen bij het lezen van het bovenstaande bijna een soort blauwdruk zien van latere protagonisten van andere Scandinavische thrillerauteurs. Wie bij voorbeeld interviews leest met grootheden als wijlen Stieg Larsson of de Noorse Jo Nesbø, zal merken dat zij enorm opkijken tegen het duo dat hun decennia eerder voorging. Toch is het wel opvallend dat het, na 1975 toen Per Wahlöö overleed, geruime tijd stil bleef. Tot de jaren negentig, toen schrijvers als Håkan Nesser, Åke Edwardson en natuurlijk Henning Mankell doorbraken. Zij bliezen het genre nieuw leven in en in sommige gevallen werd de Scandithriller zelfs naar een hoger niveau getild.

Neem bij voorbeeld wijlen Henning Mankell. Hij schreef tientallen jeugdboeken, toneelstukken en ook politiethrillers. De Zweed is vooral bekend van dat laatste: zijn reeks over de eigengereide politie-inspecteur Kurt Wallander is een geslaagde voortzetting van de erfenis van Sjöwall en Wahlöö. Wallander maakt in de boeken een knap uitgewerkte persoonlijke ontwikkeling door, waarin Mankell liet zien goed naar zijn voorgangers te hebben gekeken.

Stieg Larsson

Tot zover de twintigste eeuw. Het moge duidelijk zijn, het fundament voor het genre van de Scandithriller is toen gelegd. Maar ook al is het fundament uitstekend, het huis moet ook solide genoeg zijn om het tot een succes te maken.

En dat geschiedde in 2004, toen de Zweedse onderzoeksjournalist en auteur Stieg Larsson overleed, maar drie manuscripten naliet: Mannen die vrouwen haten, De vrouw die met vuur speelde en Gerechtigheid. De uitgever pakte het op en publiceerde de drie boeken achtereenvolgens in 2005 en 2006, als de Millennium-trilogie. Het is jammer dat Larsson niet van het succes heeft kunnen genieten, want dat was gigantisch. Alle drie de boeken werden bekroond met onder andere de prestigieuze Glazen Sleutel. Al snel na het succes volgde de publicatie in andere landen, waaronder ook in Nederland. De boeken werden het gesprek van de dag. Zelfs niet-thrillerliefhebbers repten erover en de trilogie is in menig Nederlandse boekenkast te vinden. Ook de Zweedse films en de Hollywoodremakes met Daniel Craig in de hoofdrol waren blockbusters. Overigens, als je een verfilming van de Millennium-trilogie wilt bekijken, bekijk dan de Zweedse, die vertolkt mijns inziens Larssons visie het beste.

Ook Stieg Larsson was schatplichtig aan de grondleggers van de Scandithriller. De standaard die Sjowäll en Wahlöö veertig jaar eerder zetten, bouwde Larsson op meesterlijke wij ze uit. De twee hoofdpersonen spreken tot de verbeelding. Onderzoeksjournalist Mikael Blomkvist is mede-eigenaar van het onderzoeksblad Millennium en zit in een midlifecrisis. Hij is net veroordeeld voor smaad en trekt zich terug uit het publieke leven. Een enigszins getormenteerde man dus, maar met het personage Lisbeth Salander trok Larsson pas alle registers open. Ze is een computerhacker met een misbruikverleden en staat onder toezicht van de Zweedse staat. In zijn trilogie is Larsson expliciet kritisch ten aanzien van de Zweedse staat. Hij legt problemen als vrouwendiscriminatie en -misbruik bloot, alsook machtsmisbruik door de staat zélf. Het zijn onderwerpen die in de Scandithriller van na 2000 vaak terugkomen: fraude door de overheid, en hoogtij vierende criminaliteit onder het dunne waas van Noordse welvaart.

De omgeving

De personages en de maatschappijkritische noot zijn dus vaste pijlers van de Scandithriller. Toch onderscheidt deze zich ook nog op een andere manier van bijvoorbeeld de Nederlandstalige of Angelsaksische thriller: door het slimme gebruik van de omgeving waarin de boeken zich afspelen. Hoe verder je naar het noorden komt, hoe onherbergzamer de natuur immers wordt.

Arctische thriller

Voor een écht beklemmende en spannende ervaring moet je bij een van de subgenres van de Scandithriller zijn. De zogeheten ‘Arctische thriller’: dat zijn boeken die zich vooral in Groenland en IJsland afspelen. Oké, Groenland is dan in de letter van het woord geen Scandinavië, maar schurkt er qua traditie wel tegen aan. Het is een autonoom gebied binnen het koninkrijk Denemarken. In jaargetijden waarbij het niet licht of niet donker wordt, is het er voor personages nog lastiger vertoeven dan in de sneeuw van bijvoorbeeld Oslo of Stockholm.

Een blik op IJsland, met zijn kou, wind en vaak meedogenloze natuur, laat zien dat er daar een groeiend contingent schrijvers aan de weg timmert dat slim gebruikmaakt van de onvergeeflijke omgeving. Zo kennen we in Nederland de boeken van grondlegger Arnaldur Indriðason, Yrsa Sigurðardóttir en sinds dit jaar ook Ragnar Jónasson. Wie Jónassons Inktzwart leest, ziet dat ook hij goed heeft gekeken naar de reuzen die hem zijn voorgegaan: hij is maatschappijkritisch en brengt een jonge rechercheur naar voren die ook, zij het in lichte mate, valt onder de typische Scandithriller-protagonisten: hij is onzeker, heeft een wankele relatie en weet niet goed wat hij met zijn leven moet. Wat de thrillers van IJsland echter expliciet onderscheidt van de thrillers van het Scandinavische schiereiland, is het taalgebruik. IJslandse auteurs zijn to the point, sober en rechtlijnig in hun taalgebruik. Je zult er geen prachtige volzinnen vinden, maar taal die recht op zijn doel afgaat.

Dan Groenland. De Deense auteur Mads Peder Nordbo heeft jarenlang op Groenland gewoond en situeert zijn thrillers daar ook. Ook Nordbo kent zijn klassiekers: zijn beschrijvingen van de natuur zijn prachtig en beangstigend, het bloed van zijn slachtoffers spat van de pagina’s, maar vooral de beschrijvingen van de Groenlandse maatschappelijke problemen maken indruk: incest, kindermisbruik, alcoholisme. In de wereld van Nordbo kun je Groenland, mocht je ooit op reis willen, beter vermijden. Overigens hebben de arctische thrillers nog iets met elkaar gemeen: de Amerikaanse militaire aanwezigheid in Groenland en IJsland is een dankbare bron voor thrillerauteurs. Zowel om een spannende verhaallijn neer te zetten, alsook door het te gebruiken om een kritische noot te laten horen. Want de Amerikanen brachten naast veel geld ook criminaliteit en een grote dosis arrogantie mee. Veel inwoners van beide landen zagen de Amerikanen liever gaan dan blijven. Het zijn vaste ingrediënten voor auteurs als Nordbo en Indriðason.

Het onherbergzame noorden

Als we onze blik richten op Finland, zien we ook daar veel raakvlakken met het ‘reguliere’ Scandigenre. Finland is een dunbevolkt gebied en hoe verder je naar het noorden reist, hoe onherbergzamer het wordt. Een uitstekende plek om spannende thrillers te situeren. Onder andere Kati Hiekkapelto maakt daar dankbaar gebruik van. Zij zet in De kolibrie haar protagonist Anna Fekete aan het werk. Fekete is een dochter van immigranten en werkt bij de politie. De Finse maatschappelijke problemen ondervindt zij aan den lijve: een hoog wapenpercentage onder de bevolking gecombineerd met discriminatie en racisme zorgt voor een broeierige situatie in het donkere Finland.

Speurderskoppel

Met het risico onvolledig te zijn is er nóg een ingrediënt dat telkens in Scandithrillers terugkomt: vaak speurt de lezer mee met een koppel. Dit is niet direct een ingrediënt waarmee dit genre onderscheidend is ten opzichte van bijvoorbeeld de Angelsaksische thriller. Want wie kent Sherlock Holmes en zijn sidekick Watson niet? Of Wexford en Burden van de legendarische auteur Ruth Rendell. Dus echt uniek is dit gegeven niet, maar het is wel een facet dat veelvuldig door Scandinavische schrijvers wordt gebruikt. Waar Martin Beck en Kurt Wallander nog alleen speurden, voeren latere auteurs in het genre ook een koppel op. Blomkvist en Salander zijn al genoemd en ook de moderne auteurs maken hier gebruik van.

Het Zweedse schrijversechtpaar Cilla en Rolf Börjlind, dat aanvankelijk film- en televisiescenario’s schreef, creëerde een succesvolle thrillerreeks. Die begon met Springvloed en introduceerde het koppel Olivia Rönning en Tom Stilton. De Börjlinds zijn in hun schrijven iets minder kritisch op de Zweedse maatschappij, maar hebben wel goed naar hun voorgangers gekeken als het gaat om de uitwerking van hun personages. Zowel Rönning als Stilton hebben een karrenvracht aan onverwerkt verdriet mee te torsen, waarbij Stilton ook nog eens aan lagerwal is geraakt en zelfs dakloos is geworden. Ze vullen elkaar echter goed aan en een bijzondere samenwerking is geboren, eentje die nu al zes delen voortduurt en waarvan het eind nog niet in zicht is.

Ook andere auteurs, zoals Samuel Bjørk, maken slim gebruik van een speurderskoppel. Zijn Mia Krüger en Holger Munch gaan al een paar afleveringen mee. Het opvoeren van twee karakters zit dus in het bloed van de Scandithriller: de afwisseling van de personages zorgt ervoor dat de interesseboog van een lezer langer gespannen blijft. Evolutie Het zijn niet de slimsten of sterksten die overleven, maar degenen die zich het best aanpassen. Deze woorden van Charles Darwin gaan ook op voor het thrillergenre.

In hun tijd waren Sjöwall en Wahlöö vernieuwend. Nesser, Larsson en latere auteurs zetten hun traditie voort. Maar om te overleven moet je mee veranderen. De huidige maatschappij is snel en door de technologische vernieuwingen heb je informatie van over de hele wereld binnen een seconde binnen. Mensen willen vermaakt worden en hebben een overschot aan keuze. Auteurs als M.J. Arlidge en Robert Bryndza hebben dit gezien en schrijven snelle, heftige thrillers. Ook Scandinavische auteurs doen dit.

In de hedendaagse Scandithrillers zie je de maatschappijkritische blik zeker nog terug, maar deze raakt wat meer op de achtergrond. Wat inmiddels in veel Scandithrillers is ingebed, zijn elementen als snelheid, actie en geweld. Expliciete moordscènes vinden hun weg naar de boeken van onze noorderburen en dat is logisch: de maatschappij verandert en de boeken dus ook. Maar natuurlijk zouden Scandithrillers geen Scandithrillers zijn als de wat oudere speurdersgarde hier niet over zou klagen. Zo weet Tom Stilton nog steeds niet goed om te gaan met een smartphone…

Waar de grondleggers van de jaren zeventig en de decennia tot de eeuwwisseling maatschappijkritisch waren over de welvaartsstaat, is er ook in dat opzicht wel wat veranderd. Wie kijkt naar Jens Lapidus, bekend van zijn Stockholm-trilogie, ziet dat er onder het vernis van de welvaartsstaat iets anders broeit: de spanning rondom ‘het immigratieprobleem’ en de grote werkloosheid onder die bevolkingsgroep. Lapidus laat zien dat dit weer leidt tot een toename van criminaliteit. Op zoek naar het snelle geld worden er in het Zweden van Lapidus veel misdrijven gepleegd.

Vertaling naar de televisie

n de traditie van de Angelsaksische thriller was het een kwestie van tijd dat ook de Scandithriller de overstap maakte naar tv. Voor mensen die niet gek zijn op lezen óf niet genoeg kunnen krijgen van hun favoriete hoofdpersonen, is het fijn dat de thrillers ook terugkomen op de beeldbuis. In Engeland was dit al jaren gemeengoed en is nagenoeg elke bekende thrillerreeks vertaald naar de televisie.

En wie Netflix opstart, ziet het werk van menig thrillerauteur uit het noorden terug als bewerking voor televisie. Wellicht zijn deze televisieseries ook weer positief is voor de boekenmarkt: mensen die de serie of film bekeken, komen er op die manier achter dat deze gebaseerd is op een boek(enreeks). We trekken het nog even door. Het succes van de Scandithriller in boekvorm heeft er ook voor gezorgd dat er ‘television only’-thrillerseries zijn verschenen. Dus niet gebaseerd op een boek, maar op een script dat rechtstreeks voor de televisie is geschreven.

En dat blijkt een prachtige katalysator voor het succes van de Scandithriller. Series die succesvol zijn, maar niet verfilmd naar aanleiding van een boek, zijn bijvoorbeeld The Bridge (oorspronkelijke titel: Bron) en The Killing (Forbrydelsen). The Bridge is een Deens-Zweedse combinatie, waarvan de naam slaat op de brug tussen de twee landen. De serie was zo succesvol, dat er een – minder succesvolle – Brits-Franse én een Amerikaanse remake The Tunnel verscheen; natuurlijk niet met een brug in de hoofdrol, maar met de tunnel tussen de twee landen.

Daarmee was het nog niet klaar, want ook de Amerikanen deden een duit in het zakje met een remake onder de naam The Bridge, gesitueerd tussen Mexico en de VS. The Killing is een Deense hitserie die stamt uit 2007. De hoofdrol is voor inspecteur Sarah Lund, die met een collega de verkrachting en moord op een jong meisje onderzoekt. Uiteindelijk draaiden er drie seizoenen van de serie. Interessant om te weten is dat het scenario van deze serie is geschreven door niemand minder dan Søren Sveistrup, van wie eind 2019 de bestseller Oktober verscheen.

Ook The Killing ging de grote plas over en kreeg een remake in de VS onder dezelfde titel. Met deze tv-serie gebeurde iets interessants: hij was zo succesvol, dat de Britse auteur David Hewson het scenario ombouwde naar een boekenreeks. Het kan dus ook andersom, en laat nog eens goed zien: de tentakels van de Scandithriller reiken ver.

Succes

Scandinavische misdaadfictie is dus onverminderd hot en is na een halve eeuw de kinderschoenen ontgroeid. In een veranderende wereld buigt het genre ook mee, maar zonder zijn afkomst te verloochenen. Waarom lezen Nederlanders zo graag Scandithrillers?

Wij vroegen het aan enkele auteurs en men gaf verschillende antwoorden, maar er zit wel een rode draad in. Naast de redenen die hierboven zijn genoemd, willen mensen ook graag vermaakt worden. Het liefst door uit de eigen, vertrouwde omgeving te stappen. Stefan Ahnhem, auteur van onder meer Motief X, noemt nog een andere reden. Hij geeft aan dat de traditie van de Scandinavische thriller beginnende auteurs helpt. De infrastructuur van uitgevers en bijbehorende publiciteit is groot, ook internationaal. ’Maar succes bréngt ook succes,’ zegt hij. Meerdere facetten zorgen er dus voor dat de Scandithriller onverminderd populair blijft. In Nederland, maar ook daarbuiten, want de combinatie van een maatschappijkritische noot, de ongerepte natuur en levensechte personages is een prachtige vlucht uit het eigen leven.

Marinus van de Velde is hoofdredacteur van Thrillzone, hét online platform over thrillers.