Interview: Jens Lapidus (NL 2021)

• 13 January 2023
• Interview
• Marinus van de Velde

Interview: Jens Lapidus (NL 2021)

We spreken met Jens Lapidus, de Zweedse auteur die je kunt kennen van de Stockholm­-trilogie waarin hij furore maakte met Snel geld, Bloedlink en Val dood. De Zweed, die in die tijd ook nog strafrechtadvocaat was, schreef later ook boeken als VIProom en Stockholm delete. De thrillers spelen zich allemaal in het Zweden van nu, waarin Lapidus liet zien dat er onder het ‘Zweedse perfecte plaatje’ een heftige donkere wereld zat. Binnenkort is Lapidus terug met een nieuwe thriller, Paradijs. Hierin slaat hij een compleet andere weg in. Hoog tijd dus om hem te spreken, en dat doen we via Zoom.

Lapidus verhuisde een aantal jaren geleden met zijn gezin naar Mallorca. Woont hij daar nog steeds? Nee, vertelt hij. Een jaar geleden verhuisden ze terug naar Zweden. Terug in Stockholm. “Alles is nagenoeg hetzelfde als vroeger. De kinderen zitten weer op een Zweedse school. Het is minder moeilijk om terug te verhuizen naar je oude wereld, dan naar een nieuwe plek te verhuizen.”

Paradijs komt in januari in Nederland uit. Is het boek al gepubliceerd in andere landen? “Ja, in Zweden is het boek sinds juli uit. De reacties zijn gemengd, eerlijk gezegd. Er zijn mensen die het geweldig vinden. Die vinden het een pageturner en enorm spannend. Maar er zijn ook mensen die het boek confronterend vinden.” Dat heeft volgens Lapidus te maken met het landelijke debat in Zweden, over waar de maatschappij naartoe gaat. Er is namelijk een enorme stijging te zien in bendegeweld en -criminaliteit. En Paradijs, een dystopische thriller, laat zien waar zo’n maatschappij uiteindelijk toe kan leiden. Sommige recensenten, aldus Lapidus, ‘slikken’ een dergelijk verhaal niet. “Blijkbaar vinden recensenten dit toekomstbeeld of niet reëel, of misschien wel te confronterend.” Daarnaast ligt dit boek minder in de lijn van de thrillers die Lapidus eerder schreef. Die boeken hebben een meer authentieke insteek, over hoe Stockholm nu is. En van die verandering moet je blijkbaar houden.

Vinden recensenten en lezers het toekomstbeeld van Lapidus dan te confronterend? “Ja, dat zou goed kunnen. Ik claim echter niet dat dit gáát gebeuren. Het is immers een dystopische thriller. Zie het als een waarschuwing over wat kán gebeuren. Ik zeg niet dat dit het is. Voor mij is Paradijs wel het worst case scenario.” Dat gezegd hebbende, aldus Lapidus, heeft hij wel goed om zich heen gekeken. En hij ziet een aantal trends, maatschappelijke problemen. Dat heeft hij dus doorgetrokken in Paradijs, maar trok het daarbij wel in het extreme. “Ik draaide de volumeknop, figuurlijk gesproken, helemaal open. Ik wil helemaal niet dat Zweden gepolariseerd is, of verscheurd. Tegelijkertijd zie ik gewoon dat dit trends zijn in Zweden.”

Voor de Nederlandse uitgever A.W. Bruna bracht hij onlangs een filmpje uit, ter promotie van Paradijs. Daarin gaf hij aan een ander verhaal dan anders te willen schrijven. Waarom? Tijdens de tijd in Mallorca keek hij als een buitenstaander naar zijn thuisland. Het enige nieuws dat hij uit Zweden kreeg, was via de media. En die headlines beschreven Zweden als ‘totaal chaotisch, oorlog in de straten en onder druk van streetgangs’. “En dat klopt ook wel gedeeltelijk. Zweden heeft ontzettend veel last van het geweldig van bendes. Het is een groot probleem en dat groeit allemaal maar. Ik beschreef de bendes al in mijn eerdere boeken. Maar de laatste vijf jaar groeit het probleem exponentieel. Dat is ongezien; het aantal moorden en rechtszaken lopen de spuigaten uit.” Volgens hem was dit een ander Zweden dan hij kende toen hij er woonde. Dus ik wilde daar wat mee en besloot erover te schrijven. In plaats van er op afstand over te willen schrijven qua plek, besloot ik die afstand in tijd te nemen. Dus een kleine stap naar voren in de toekomst in Zweden. In Paradijs beschrijf ik niet of het vijf of tien jaar in de toekomst ligt. Dat vind ik minder relevant. Het gaat immers niet om technologische verandering, maar maatschappelijke.”

Waarover gaat Paradijs? “Het gaat primair over individuen die in een veranderende maatschappij moeten overleven. In dit Zweden weet de overheid niet meer wat ze met de groeiende criminaliteit aan moeten. Ze kunnen de bendes niet meer verslaan, dus besluiten bepaalde wetten in te voeren voor de gebieden waar die bendes zich bevinden. Dus je hebt een systeem waarin bepaalde wetten gelden voor verschillende gebieden. Maar dit helpt niet; de criminaliteit blijft toenemen. Dus ze nemen nog drastischere maatregelen. Er gaan letterlijk muren om de gebieden waar de bendes zich bevinden. Dus naar wetten voor de criminele gebieden, komen er ook compartimenten.”

“Een van die gebieden heet Paradijs-Stad. De bendes kunnen daar floreren, aldus de auteur. In dat gebied geeft een politicus in verband met de aankomende verkiezingen, een speech. Ze wordt bewaakt, onder andere door politieagente Frederika, een van de hoofdpersonen. Tijdens de toespraak breekt chaos uit en wordt de politica ontvoerd. De toegangen naar Paradijs-Stad worden geblokkeerd. Niemand kan er meer in en uit. Het wordt een soort gevangenis. De politie kan er niet meer werken. Het is te gewelddadig. Maar er is iemand die er is opgegroeid en de politie vraagt hem op zoek te gaan naar de politica. Hij weigert echter, maar wordt gechanteerd. Hij heeft namelijk nierdialyse nodig. En dus zegt hij alsnog ja. Samen met Frederika gaat hij op zoek naar de politica.”

Paradijs is geen science fiction-boek, maar lijkt wel op bepaalde films als Escape from New York met Snake Plissken in de hoofdrol. Lapidus geeft toe gedeeltelijk geïnspireerd te zijn door dit type verhaal, maar zegt tegelijkertijd ook dat die films weer zijn gestoeld op verhalen als die van de mythologische Minotaurus. Hierin moesten helden ook een afgebakend gebied betreden om iets te vinden. Én veilig terug te keren. “Deze verhalen gaan al eeuwen terug en blijven interessant, voor zowel boeken als nu ook films. Ik gebruik het model hier omdat het een interessante manier van vertellen is.”

Het interessante aan het schrijfproces van Paradijs was onder andere de tijdsspanne waarin hij het schreef. Het schrijven duurde in totaal vier jaar, en kwam bijvoorbeeld door de emigratie naar Mallorca en het stoppen met het werk als advocaat. “Dat waren de randvoorwaarden die tijd kostten. In het schrijfproces zelf moest ik een compleet nieuwe wereld creëren. Mijn voormalige boeken waren altijd gestoeld in de huidige maatschappij. Ik zag het elke dag in mijn werk als advocaat. Het meeste wat in mijn boeken gebeurde, had ik al eens gezien of kón gebeuren in de wereld waarin ik me bewoog.” Toen hij verhuisde naar Mallorca en stopte als advocaat, moest hij een nieuw Stockholm creëren. Dat was tegelijkertijd moeilijk en spannend, want Lapidus moest zichzelf afvragen; waar kan de wereld naartoe bewegen? Hij moest zijn verbeeldingsvermogen meer gebruiken dan in zijn vorige werk. “Alles moest, voor dit boek, vanaf nul worden opgebouwd.”

Het was de laatste vier jaar stil rondom Lapidus als auteur, maar dat kwam dus vooral door het langere schrijfproces voor Paradijs. Maar hij blijkt meer ijzers in het vuur te hebben, want de laatste jaren is hij zich meer bezig gaan houden met tv. “Ik was onder andere betrokken bij de tv-serie Snabba cash, wat gedeeltelijk is gestoeld op mijn Stockholm-trilogie. Het volgt overigens niet hetzelfde verhaal, maar speelt zich af in die wereld. Het is te zien op Netflix.”

Nu hij terug is in Zweden, denkt hij dan ook weer aan het werk als advocaat? Nee, zegt Lapidus. Hij hield van de baan, vond het belangrijk werk, maar denkt niet terug te keren. Hij heeft genoeg andere dingen waar hij zich mee bezig houdt. Zo is hij een eigen tv-bedrijf gestart, dat zich bezighoudt met de productie van tv-programma’s. En hij heeft meteen een nieuwtje: ze zijn bezig met de tv-adaptatie van Paradijs. En ook voor Snabba cash op Netflix volgt een tweede seizoen. Tenslotte is zijn bedrijf bezig met het ‘verfilmen’ van de Teddy& Emelie­-trilogie. Meer en meer tijd dus in de verschillende zaken waar Lapidus zich mee bezighoudt, en minder kans op een terugkeer als advocaat.

De gedachtenlijn over de polarisatie van de Zweedse maatschappij, brengt ons op de Nederlandse situatie. Zo praten we over de zorgwekkende ontwikkeling waarin criminelen zich meer en meer richten op openbare figuren, als de aanslagen op Derk Wiersum en Peter R. de Vries. “Ja, dat is zeer zorgwekkend. Kijk, normaal gesproken gingen ze achter elkaar aan. Crimineel tegen crimineel. Maar the next level is het aanvallen van de maatschappij en dus burgers als advocaten en tv-presentatoren. Het is enorm beangstigend als dat gebeurt. En ‘het derde niveau’ is nog een gradatie hoger; dan gaan ze achter politici aan, om de ‘beslissers’ te doden. Dat zie je in Italië en dat is een zorgelijke ontwikkeling. ”

Thrillerbeminnend Nederland maakte kennis met Lapidus door Snel geld. Wanneer hij terugkijkt, hoe is hij dan geëvolueerd als auteur? “Mijn boeken speelden zich in het begin vooral af binnen hetzelfde spectrum. De vraag of goede mensen slecht konden doen, en andersom, was een terugkerend thema. Morele ambiguïteit, zeg maar. Maar ook vragen en onderwerpen als ‘hoe is het om een man te zijn?’, feminisme, macho-idealen, klassensystemen, oneerlijkheid binnen de maatschappij. Die laatste vertaalde zich vooral in het feit dat je ‘gewone criminelen’ hebt die vervolgd worden, maar de witteboordencriminaliteit werd ontzien. Dit zijn onderwerpen die me nog steeds interesseren.”

Taalsgewijs is hij echter wel veranderd. Zijn harde, rauwe straattaal is wat vervlakt. De taal is wat ‘softer’ geworden. Ook de personages zijn veranderd. In zijn eerste boeken waren de hoofdpersonages allemaal jongemannen die in de Stockholmse onderwereld werkzaam waren. Dat is nu niet meer zo. Hij bedient zich nu meer van vrouwen en volwassenere personages. In zijn nieuwste boek, een vervolg op de reeks met Teddy en Emelie, hebben sommige personages zelfs kinderen. Dat is ook nieuw. Waarom deze evolutie qua personages? “Elke auteur brengt een stuk van zichzelf in in het boek dat hij of zij schrijft. Ook de persoonlijke achtergrond? Bij het schrijven van Snel geld was ik dertig en had ik geen kinderen, bijvoorbeeld. Ik werkte dag en nacht. Mijn ontwikkeling als volwassene lag toen dichterbij de karakters die ik toen gebruikte. Nu is het anders. Ik ben 47, heb drie kinderen, ben een familieman, mijn taalgebruik is zachter, mijn gedachten zijn zachter; en dat zie je terug in mijn boeken. Het overigens geen zachte boeken, ze zijn keihard. Het gaat immers over grootstedelijke criminaliteit.”

De harde, korte straattaal die Lapidus gebruikte in de Stockholm-trilogie en die zo kenmerkend is voor de auteur; hoe kwam hij daarbij? En was het moeilijk te gebeuren? “Ja, dat was moeilijk. Als je zelf de taal niet gebruikt, is het lastig dit eigen te maken. Dat zag je bijvoorbeeld bij de eerste Engelse vertaling. Come up lads, is niet echt hoe ik de conversaties bedoelde. Dus die vertaling moest helemaal opnieuw en door iemand worden gedaan die het wel kon. Dat duurde in totaal twee jaar en laat wel zien hoe moeilijk het kan zijn.”

Voor Lapidus zelf was dit anders. Omdat hij advocaat was, hoorde hij deze taal dag in, dag uit. Hij was er, volgens eigen zeggen, “door gemarineerd”. Zijn cliënten gebruikten het, in de muziek die zij luisterden klonk het door maar nog belangrijker; de taal kwam in alle afluisterzaken terug. Die banden luisterde hij in zijn werk enorm veel, omdat het in de rechtszaal als vorm van bewijs werd gebruikt. En ook daarin werd de straattaal de hele tijd gebruikt. Hij werd volgens eigen zeggen een expert in de straattaal.

Welke boek dat hij schreef ligt het dichtst bij hem? “Dat is gemakkelijk. Door het ingewikkelde schrijfproces, de laatste. Paradijs dus. Maar zeggen alle auteurs dat niet over zichzelf,” concludeert hij lachend.  Maar met een serieuze toon; het vergde namelijk het meest van hem als auteur. “It was worth the ride.”

Zitten er ook duistere zijden aan het werk auteur? Zeker. Volgens Lapidus zitten er aan het werk als auteur geen kaders. Je kunt alle kanten op met je boek. Dat geeft kansen, maar zeker ook moeilijkheden. Er is geen schema om te schrijven en ook geen werkgever die je vertelt wat je moet doen. Dus het komt aan op zelfdiscipline. “Ik sta elke dag op en zeg dan: ik schrijf vandaag hoofdstuk vijf tot en met acht. Zo blijf ik hard voor mezelf. Sommige auteurs kiezen ervoor om hun boeken altijd rond dezelfde personages te situeren. Dat geeft voor hen duidelijkheid, en ook wel comfort. En tegelijkertijd een beetje saai Ik zit anders in elkaar. Ik wil uitdaging en mezelf blijven testen. Dat kan echter ook stress opleveren.”

Een andere keerzijde van het auteurschap is dat je volgens Lapidus nooit beter bent dan je laatste boek. Dit brengt een soort competitiegevoel met zich mee. Je moet beter zijn dan je laatste boek. Ook dat kan veel stress opleveren, want je kunt niet teren op je reputatie en daardoor denken: ach, ik doe wat minder mijn best.

Betekent dit ook dat hij nieuwsgierig is naar de recensies? “Jazeker. Maar wel minder en minder. Ik maak me er steeds minder druk om. De recensies maken niet veel uit voor de verkoop. Ik ben een populaire auteur in mijn eigen land, en ook wel daarbuiten. Mijn boeken zullen dus op zich wel verkopen. Maar, qua inhoud vind ik het wel belangrijk. Mijn thrillers hebben in Zweden namelijk een soort middenpositie. De boeken vallen tussen literatuur en thrillers in en de recensenten vinden mijn boeken belangrijk. Ze dragen echt iets bij aan de Zweedse samenleving en daar geef ik veel om. Het zijn dus niet ‘slechts’ boeken voor vermaak en zo schrijf ik ze ook; ik wil dat ze iets zeggen en van betekenis zijn.”

De boeken van Jens Lapidus zijn enorm populair in Scandinavië, maar ook daarbuiten. Zo ook in Nederland. Kan de auteur een verklaring geven voor het succes van de Scandithrillers? Jawel, geeft Lapidus aan. Een van de redenen voor het succes is het beeld dat de Zweden zelf én mensen uit andere landen van Zweden hebben. Of, hadden. Zweden wordt gezien als een erg veilig land, met weinig criminaliteit. Dus wanneer een heftige moordzaak plaatsvindt in zo’n veilige omgeving, is dat een ‘bom’. Dat is groot, volgens Lapidus. Als er een moord plaatsvindt in Juarez, Mexico, kijken mensen er anders naar; want daar worden jaarlijks tienduizend mensen vermoord. Door bijvoorbeeld drugkartels. En om daar een thriller over te schrijven, is geen nieuws. Dat is het wel wanneer je een land pakt als Zweden. Dit contrast -een veilig land en toch vindt er criminaliteit plaats- zorgt voor een vruchtbare grond voor thrillers. “En er is iets,” aldus Lapidus.”De reden waarom veel goede auteurs aan thrillers begonnen, is de moord op premier Olof Palme in 1986. Deze zaak is nooit echt opgelost. Op veel Zweden had deze moord enorme impact. Het is nog steeds een soort open wond.”

Leest Lapidus ook werk van andere auteurs? “Zeker. Ik las vroeger veel werk van Amerikaanse thrillerauteurs. Bijvoorbeeld van Dennis Lehane, die lees ik nog steeds graag. Het is een verdomd goede auteur. Dat zijn boeken die altijd voorzien zijn van een rauwe laag én een morele vraagstelling. Ik las vroeger veel van James Elroy, maar tegenwoordig minder. Nu lees ik wel minder hoor. Ik zit tegenwoordig in de tv-wereld en kijk dus ook veel series. Want ik denk dat het beste van Amerikaanse storytelling tegenwoordig op tv plaatsvindt. Ik kijk bijvoorbeeld The White Lotus op HBO. En trouwens, welke ik ook goed vind: een Franse serie. Een soort Homeland. Het heet Le Bureau des Legendes. Echt geweldige televisie.”

Het valt op dat Lapidus met veel enthousiasme over zijn carriere in de tv-wereld praat. En dat klopt, beaamt de Zweed als ik hem ernaar vraag. “Ze maakten tien jaar geleden voor het eerst een film van mijn boeken. Dat was Snabba cash. Ik was er zijdelings bij betrokken, maar niet bij het productieproces. Ik begreep ook nooit echt de kracht van storytelling via de televisie. Nu wel, en ik omarm die manier van storytelling.”

Hij blijft toch wel boeken schrijven? Zeker, zegt de auteur. Hij blijft beide doen. Overigens niet alleen thrillers, maar bijvoorbeeld ook kinderboeken. Hij schrijft samen met zijn vrouw Hedda. ‘De reeks heet Dillstaligan en er zijn vier boeken uit. Het gaat over een kindergang die allemaal kleine, onschuldige vergrijpen uitvoeren. Ze stelen snoep, dat soort zaken. Overigens zijn we ook voor deze reeks bezig met een tv-serie.”

We sluiten af met meer goed nieuws: Lapidus is momenteel bezig met een nieuwe thriller. Het wordt een opvolger van de Teddy & Emelie-reeks en komt volgend jaar in de herfst uit. Althans, in Zweden.