Babylon Berlijn
Afgelopen tijd zijn de kijkers van de Duitse tv-zenders ARD en ZDF warmgemaakt met een aantal trailers voor het vierde seizoen van de succesvolle serie Babylon Berlin. Vanaf verleden maand zijn de eerste afleveringen uitgezonden en de kijkcijfers zijn weer vrij goed.
Deze serie van telkens acht afleveringen staat te boek als de duurste Europese productie voor televisie ooit. De productie van de eerste serie waarvan het filmen in mei 2016 begon, was geraamd op € 40 miljoen , maar met name door de vele heropnames liep dit op tot € 55 miljoen.
De kosten voor de volgende series waren wel wat minder. Dat kwam omdat met name de computeranimaties van de niet meer bestaande gebouwen uit Berlijn van de jaren ‘20 en ‘30 van de vorige eeuw, opnieuw gebruikt konden worden. Maar voor zover nu bekend zijn de totale kosten van de vier series zo tussen € 180 en € 190 miljoen geschat.
Babylon Berlin was in meerdere opzichten een historisch project. Niet alleen vanwege de kosten maar ook vanwege het feit dat dit een eerste samenwerking was van Sky Deutschland en de Duitse publieke omroep. Die laatste nam daar best een risico mee, omdat zij nog steeds van overheidswege worden gefinancierd.
Sky nam een groter deel van de kosten voor zijn rekening maar bedong wel dat zij het eerste recht van uitzending, waarna op 30 september 2018 de ARD begon met het uitzenden van de eerste acht delen.
Dit werd een mateloos groot succes. De serie was al vanaf het moment van uitzending door Sky geweldig ontvangen. En aangejaagd door de goede recensies die de serie kreeg, keken er bijzonder veel kijkers naar de serie toen deze bij de ARD op het openbare net werd uitgezonden.
Ook de tweede en de derde serie van Babylon Berlin bleken een kijkcijferkanon. Niet die grote aantallen als voorheen, maar men kon ook hier van een heel groot succes spreken.
De series zijn ook aan het buitenland verkocht. Eerst was het Netflix die de serie voor haar streamingsdienst kocht. En daarna, volgens dezelfde structuur als in Duitsland, volgde voor Nederland de VPRO die de eerste twee series uit heeft gezonden. In Engeland werd Babylon Berlin met groot succes op prime time op de BBC geprogrammeerd.
De boeken
Maar wat maakt Babylon Berlin nu eigenlijk zo’n groot succes?
De series zijn gebaseerd op de boeken van Volker Kutscher, een Duits auteur geboren in 1962, in een dorp net buiten Keulen. Op de universiteit studeerde hij Duits, filosofie en geschiedenis en na zijn studies werkte hij als editor bij een krant in Keulen, dit naast zijn start als auteur. Wij stelden hem in 2018 enkele vragen. Die lees je hier terug: Interview - Volker Kutscher | Thrillzone.
Zijn eerste boek, Bullenmord, verscheen in 1996 en was een samenwerking tussen Kutscher en Christian Schnalke, met wie hij ook zijn tweede boek Vater Unser, schreef. Dit boek verscheen in 1998, maar luidde wel ook direct het einde in van de samenwerking tussen Kutscher en Schnalke. Dit omdat Schnalke met zijn gezin verhuisde naar Tokyo. Dat deze samenwerking uit vriendschap was ontstaan bleek wel uit het feit dan Kutscher peetvader was van de kinderen van Schnalke. Het eerste boek van Kutscher zelf was vervolgens Der Schwarze Jacobiner.
Deze eerste drie boeken werden vrij goed ontvangen door de recensenten, maar niet zozeer in de verkoop van zijn boeken. Commercieel zat het nog niet echt mee. Maar de combinatie van geschiedenis en fictie was wel een kant waar Kutscher verder mee wilde.
Hij liep al langer met het idee rond om een verhaal te schrijven die verband hield met de Weimarrepubliek van de jaren ‘20 en ‘30 van de vorige eeuw. Zijn idee was wel grofweg geschetst maar daar bleef het wel bij. Totdat hij begin 21e eeuw De Berlijnse Trilogie van Philip Kerr las. Die vond hij overigens met afstand de beste verhalen die hij ooit las. En geef de man eens ongelijk!
Hierdoor werd de schets die hijzelf had gemaakt bijna volledig ingevuld. In tegenstelling tot Kerr wilde hij geen hoofdpersonage als Bernie Gunther, maar een beetje een antiheld. Meer een tegenpool van het hoofdpersonage van Kerr dus.
Dat werd een belangrijk uitgangspositie voor Kutscher. Hij had in een interview gelezen dat Philip Kerr voor het schrijven van zijn Gunther-boeken eigenlijk nooit in Berlijn was geweest. De meeste informatie haalde de overleden Brit dus uit documentatie en boeken over Berlijn. Daarnaast speelden de verhalen van Gunther zich niet echt op volgorde van tijd af. In De Berlijnse trilogie zit in de drie verschillende boeken een tijdspanne van meer dan tien jaar.
Kutscher gebruikte vervolgens zijn studie Geschiedenis als achtergrond voor het zo gedetailleerd mogelijk beschrijven van de Duitse hoofdstad in de Weimar-periode. Hiervoor vertoefde hij ook een tijdje in Berlijn; hij bestudeerde de architectuur en maakte een accurate schets, die prachtig door zijn verhalen heen lopen. Zijn uitgangspunt was het idee dat de lezers bij het lezen van zijn boeken, het gevoel kregen dat ze zich in de straten van het oude Berlijn waanden.
Hij had dus een aantal speerpunten om zijn verhalen wezenlijk anders dan die van Kerr te laten zijn. Maar hij ontkwam in interviews zelden aan deze vergelijking, die hij altijd afdeed als zijn de een groot compliment.
Het hoofdpersonage voor de verhalen van Kutscher werd Gereon Rath. Hij is een rechercheur die na een schietpartij in zijn geboortestad Keulen, wordt overgeplaatst naar Berlijn. Dit met name omdat zijn vader hoofdinspecteur van de politie is in Keulen en zich geen schandaal in de pers kan veroorloven. Gereon heeft ook, zij het kort, een verleden in de Eerste Wereldoorlog, waar hij een trauma aan over heeft gehouden. Maar hij moet eerst en vooral wennen aan de ‘alles kan en mag’ mentaliteit in Berlijn.
Hij oogt wat verlegen en in zichzelf gekeerd, ziet veel onrecht en ook met name bij de Berlijnse politie, maar waant zich niet in een positie om daar fel tegen in te gaan. Met name het opkomend antisemitisme is hem een constante doorn in het oog en zeker ook binnen het Berlijnse politiekorps.
Het eerste deel van de Gereon Rath-serie, Der nasse Fisch, verscheen in 2008 op de Duitse markt en maakte van Volker Kutscher niet direct een gevierd auteur. Ondanks de goede kritieken op het boek, vlogen de exemplaren niet de boekhandel uit. Echter toen het boek steeds meer aandacht kreeg in diverse media schoten de verkopen snel omhoog. Uiteindelijk werd het boek een bestseller en won Kutscher met Der nasse Fisch de Berliner Krimi-Fuchs Preis, drie jaren na de verschijning van het boek.
Volker Kutscher haalde de inspiratie voor het mengen van de fictieve en non-fictieve deel van zijn boeken enerzijds vanuit zijn studie Geschiedenis. Daarnaast keek hij voor zijn karakters ook veel films. Met name de Sopranos. Maar ook de film The Road to Perdition, die zich afspeelt in het jaar 1931, met een prachtrol van Tom Hanks die, tot afgrijzen van de kenners, niet voor de Oscar werd genomineerd. Daarnaast was de film M van Fritz Lang, welke zich afspeelt in Berlijn van de jaren ‘20 van de vorige eeuw een belangrijke bron voor de omgeving waar Kutschers verhalen zich afspelen.
De Gereon Rath-serie behandelt vanaf 1929 telkens een opvolgend jaar. Dit is ook een opvallend verschil is met de reeks van Philip Kerr, die zijn verhalen vertelde met telkens een sprong in de tijd of zelfs een terugkeer in de tijd.
Inmiddels zijn er in de Duitse taal negen boeken verschenen in deze serie waarbij de laatste Transatlantik is. Dit boek speelt zich af in 1937, als Duitsland midden in het nazisme zit.
Niet alleen Rath speelt een belangrijke rol in de reeks. In het eerste deel doet sidekick Charlotte Ritter reeds haar intrede. Zij werkt dan al bij de afdeling Moordzaken. Hierbij refereert Kutscher naar het feit dat de emancipatie tijdens de Weimar-periode een grote vlucht nam, maar onder het juk van het nazisme de nek werd omgedraaid. Ook binnen het politiekorps kijkt men kleinerend naar deze jongedame die probeert zich overeind te blijven. Alleen in Gereon Rath vindt ze een soort van bondgenoot. Maar ook bij hem zit daar een dubbele agenda achter, want hij wil zo snel mogelijk ook bij Moordzaken werken. In het eerste deel houdt Gereon zich voornamelijk bezig met het opsporen van pornografie en illegale prostitutie. Al snel wordt zijn streven beloond en kan hij aan de slag bij Moordzaken. Daar is Charlotte zijn collega en in de loop van de verhalen wordt het ook zijn levenspartner.
De boeken van Kutscher zijn in het Duitstalige taalgebied standaard bestsellers, maar de rest van de wereld zou moeten wachten totdat de opnames van de eerste tv-serie zijn gestart.
Zo rond 2012 kwamen een drietal scriptschrijvers op het idee om de boeken van Volker Kutscher om te zetten in een tv-serie. Tom Tykwer, Hendrik Handloegten en Achim van Borries schreven het script en voerden daarnaast ook de regie, waarbij men voor de eerste twee series gebruik heeft gemaakt van het eerste boek, Der nasse Fisch.
De verfilming van de eerste acht afleveringen namen ruim acht maanden in beslag, waarbij met name veel aandacht wordt besteed aan de aankleding van het verhaal.
Hoofdrollen in de serie
Voor de hoofdrollen van Gereon Rath en Charlotte Ritter werd gekozen voor respectievelijk Volker Bruch en Liv Lisa Freis. Beide acteurs die in Duitsland zeker een mate van populariteit hadden, maar internationaal eigenlijk vrij onbekend waren.
Volker Bruch maakte al wel zijn internationale debuut in 2009 toen hij een student rechten speelde in de prachtige film The Reader, met een meer dan fantastische hoofdrol van Kate Winslet. Verder had hij een rol in The Baader Meinhof Complex en in de thriller The girl in the spider web. Deze laatste rol speelde hij in 2018, toen hij al populariteit genoot door de serie Babylon Berlin.
Liv Lisa Fries heeft vanaf 2002 in een aanzienlijk aantal, met name Duitse films gespeeld en ook in diverse tv-series. Hierbij kan je natuurlijk als een beetje actrice van naam er niet omheen dat je een rol in diverse Duitse politieseries, zoals Tatort en Schimanski, krijgt aangeboden. Ook Fries speelde in deze series. Ze staat erom bekend om zich heel serieus in haar rollen in te leven, wat nogal eens voor problemen in haar privéleven zorgt. Zo speelde ze in 2010 in Sie hat es verdient een agressieve en gefrustreerde teenager. Tijdens het filmen voelde Fries zich eenzaam en geïsoleerd, net zoals het karakter wat ze speelde. Ze ging geheel in haar rol op.
In 2013 speelde ze in de Duitse tragikomedie Zurich, und morgen bin ich Tot, een jonge vrouw met taaislijmziekte. Voor deze rol voerde ze indringende gesprekken met een aantal patiënten om zich een beeld te vormen hoe het is om te leven met deze ziekte. Om te kunnen voelen hoe deze patiënten zich voelde, oefende ze het traplopen door alleen adem te halen door een rietje. Voor deze rol werd ze in 2013 overladen met prijzen.
Vergelijking tussen de boeken en de tv-serie
Tussen de boeken van Volker Kutscher en de tv-series zitten grote verschillen. Hij koos ervoor zijn verhalen uit het oogpunt van Gereon Rath te vertellen. Daarnaast had hij opvallend veel oog voor de politieke en sociale toestand van het Duitsland tijdens de Weimar-republiek. Hij weet op een indringende manier een beeld te schetsen van de welvaart van enkelen en de pure armoede van de arbeiders, met daarnaast de alles overheersende corruptie.
Dat geldt niet voor de tv-series. Daar heeft met vooral de uitgepakt met de glamour, veel meer dan in de boeken wordt besproken. Ook heeft men gekozen om het verhaal uit meerdere oogpunten te vertellen waardoor het verhaal veel opener is in vergelijking met de boeken. Maar ook kwam er minder ruimte om een meer indringendere verhaallijn te kiezen en werd de tv-serie vooral een groots spektakel waarbij de makers enorm uitpakten.
Zo zijn met name de opnames in de Berlijnse nachtclub Moka Efti, gebaseerd op de nachtclubs uit de Weimar-periode. Maar ook de muzikale omlijsting waarmee men zich duidelijk wil profileren, zet de toon als uitbundig en bombastisch neer. Vooral een dansscene het tweede deel van de eerste serie, waarvoor niemand minder dan Bryan Ferry de muziek heeft geschreven, geeft goed aan met welk idee de drie directors de serie een duidelijk frame wilden geven.
Dat de tv-serie afstand neemt van de boeken van Kutscher is voor de schrijver geen reden om niet trots te zijn op het uiteindelijke resultaat. Sterker nog; voor de derde en de vierde serie schrijft hij zelf mee aan het script.
Succes van de boeken blijft internationaal achter
De boeken van Kutscher, waarvan er inmiddels negen in deze serie zijn verschenen, hebben internationaal niet het grote succes als de tv-series. En dat is ook niet geheel onverwacht, want als men eerst de verfilmde versie ziet en naar aanleiding daarvan de boeken leest, zal menigeen een teleurstellend gevoel over houden. Deze teleurstelling is echter niet op zijn plek want hij heeft wel degelijk een aantal prachtverhalen geschreven.
In zijn eerste boek heeft Kutscher een vrij lange aanloop nodig om de situatie in Berlijn in 1929 te schetsen en de lezer kennis te laten maken met de hoofdpersonages. Als je als lezer eerst de tv-serie hebt gezien dan is dit gedeelte aanleiding om teleurgesteld te zijn. Daardoor is in diverse landen de verkoop van de boeken na het eerste deel ingezakt.
In 2018 en 2019 zijn de eerste twee delen in het Nederlands vertaald. Ook hier kregen de boeken wisselende recensies en bleef de verkoop duidelijk achter. Bij navraag bij de Nederlandstalige uitgever bleek dat de rechten wel in hun handen zijn voor de resterende delen, maar dat er op dit moment geen sprake is dat de rest van deze boeken ook in vertaling op de Nederlandse markt zullen verschijnen. ThrillZone las alleen het tweede deel, De stille dood, maar we waren wel degelijk onder de indruk. Lees hier onze recensie: De stille dood | Thrillzone
In het Engelse taalgebied zijn er inmiddels wel acht vertalingen verschenen, tot en met het boek Olympia, welke zich dus in 1936 afspeelt. Als je deze boeken in de Engelse taal leest, dan blijken ze een prachtig tijdsbeeld te geven over het leven in nazi-Duitsland. Steeds vaker in de volgende delen wordt de lezer een spiegel voorgehouden over hoe hij of zij zelf zou reageren in de beschreven situaties.
Babylon Berlijn als spiegel voor de lezer
Uitgerekend bovenstaande maakt de boeken van Kutscher zo bijzonder. En daarom is het teleurstellend dat de lezers in Nederland geen deel kunnen uitmaken van de ontwikkelingen in Duitsland. Met name Gereon, die steeds vaker met zijn geweten in conflict komt, maakt indruk. Vooral naarmate de macht van de oorlogsmachine in Duitsland meer bepalender wordt krijgt hij gewetenswroeging. Als je hier als Nederlandstalige thrillerliefhebber van wil genieten, zul je de Duitse of Engelse versie moeten lezen.
Twistpunt: eerst lezen of eerst kijken?
Juist op het punt van de komst van de nazi’s, heeft Volker Kutscher uiteindelijk een twistpunt met de makers van de tv-series. Zij willen stoppen met de serie als Adolf Hitler in januari 1933 aan de macht komt, terwijl de schrijver aangeeft dat juist dan het interessantste gedeelte van zijn verhalen begint. Hij bepleit om door te gaan, juist die donkerheid van die tijd in beeld te brengen, maar het lijkt momenteel dat hij het pleit gaat verliezen.
Babylon Berlin is een heel mooi gefilmde en spectaculaire serie, waarbij met name Fries laat zien een uitstekend actrice te zijn en Volker Bruch meer dan prachtig zich de rol van Gereon Rath heeft toegeëigend. Maar de series doen eigenlijk geen recht aan de boeken van Volker Kutscher. Uitgerekend het succes van de serie is een grote handicap voor de verkoop van de boeken, omdat men totaal iets anders verwachtte nadat men eerst de serie op tv heeft gezien.
Dat is ergens tragisch, want het doet geen recht aan datgene Volker Kutscher in zijn negen delen heeft neergezet. Misschien is dit dan wel een reden om als verstokte lezer nooit eerst een verfilmde versie te bekijken.
Bij het lezen van een boek heeft de lezer zijn of haar eigen waarheid die hij of zij in de gedachte vormt. Personages die in het hoofd van de lezer zijn gevormd vormen de basis van de beeldvorming die wordt gemaakt. En dan valt hetgeen een regisseur op het doek wil overbrengen bijna altijd tegen.
